AYRIMLI PEKİŞTİRME
Ayrımlı pekiştirme, süreçleri geleneksel olarak davranış azaltma teknikleri konusu içinde yer alır. Ayrımlı pekiştirme uygun olmayan davranışları azaltılması için uygun davranışın artması ya da sürdürülmesi iki temel pekiştirme ilkesine dayanır. Birincisinde davranış uygun ayırtedici uyaranı izlediğinde pekiştirilir. Örneğin; sınıf içinde konuşma bazı koşullarda uygun bazı koşullarda uygun olmayabilir. Bu durumda sınıf içinde konuşma belli bir uyaranın (öğretmenin soru sorması gibi) varlığında pekiştirilirken diğer durumlarda pekiştirilmez. İkinci uygulamada diğer davranışlar görmezden gelinirken bir hedef davranış pekiştirilir. Böylece pekiştirilen davranış artarken, görmezden gelinen davranış azalır. Ayrımlı pekiştirme sürecinin anahtarı pekiştirmedir.
Ayrımlı pekiştirme türlerine baktığımızda beş farklı uygulamadan söz edilmektedir.
Diğer davranışları ayrımlı pekiştirme (DDAP)
Karşıt davranışları ayrımlı pekiştirme (KDAP)
Alternatifleri davranışları ayrımlı pekiştirme(ADAP)
Seyrek yapılan (azalan) davranışları ayrımlı pekiştirme(SDAP)
Yüksek oranda yapılan (artan)davranışları ayrımlı pekiştirme(YDAP)
1. Diğer davranışları ayrımlı pekiştirme (DDAP)
Belirlenen bir zaman dilimi ya da gözlem süresi/aralığı içinde uygun olmayan davranışın hiç oluşmaması durumunda aralık sonunda bu durumun pekiştirilmesidir. Belirlenen gözlem aralığı boyunca oluşan diğer davranışlar dikkate alınmaz. Örneğin; başka uygun olmayan davranışlar yapıyor olmasına rağmen öğretmen teneffüs boyunca arkadaşlarına vurmamasını pekiştirmek isteyebilir. Diğer davranışların pekiştirilmesi, gözlem aralığı boyunca birkaç uygun olmayan davranışın yapılmaması durumunda da kullanılır. Örneğin çocuk hem bağırma hem de arkadaşlarına tekme vurma davranışlarını gösteriyorsa, her ikisinin yapılmaması durumu pekiştirilebileceği gibi sadece vurma ya da sadece bağırma davranışlarının yapılmaması da pekiştirilebilir. Diğer davranışların pekiştirilmesi uygulamasının birkaç farklı uygulama biçimi vardır.
Bütüncül Zaman Aralığına Dayalı Diğer Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi:
Çocuğun belirlenen zaman dilimi içinde uygun olmayan davranışı yapmaması durumunun pekiştirilmesidir. Örneğin, her 10 ya da 30 dakikada bir arkadaşlarına sıklıkla şiddet uygulayan bir çocuk için DDAP uygulamasına karar verilip sabah 9:00 ile 15:00 arasında gözlem süresi ve 30’ar dakikalık gözlem aralığı belirlenmiş olsun. 9:30’ da öğrenci şiddet davranışında bulunmadıysa pekiştirilir, bulunduysa pekiştirilmez. Böyle bir zaman diliminde davranışı hiç yapmazsa 12 kez pekiştireç kazanabilir.
Anlık Diğer Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi:
Belirli bir gözlem aralığı belirlenir. Örneğin; bir davranış için 5 dakika gözlem aralığı belirleyen öğretmen 5. dakikanın sonunda bakar ve öğrenci o davranışı yapmıyorsa pekiştirilir. Eğer öğrenci davranışı yapıyorsa pekiştirilmez. Aralığın geri kalan kısmında oluşan davranışlar dikkate alınmaz.
Yeniden Başlatılan Aralıkta Diğer Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi:
Azaltılması hedeflenen her uygun olmayan davranışın yapılmasından sonra gözlem aralığının yeniden başlatılması uygulamasıdır. Örneğin; ayakkabılarını çıkarma davranışının azalması hedeflediğinde öğrenci ilk davranışı 9:15’te göstermiş olsun. Otuz dakikalık aralık buradan başlatılır ve 9:45’ e kadar sürer. Bu süre içinde davranış yapılmamışsa pekiştirilir. 30 dakikalık aralıklar davranış oluşmadığı sürece devam eder. Davranışı oluştuğu anda 30 dakikalık gözlem aralığı yeniden başlatılır.
Artan Aralıklarla Diğer Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi:
Davranışların artan aralıklı bir tarife ile pekiştirilmesine dayalıdır. Örneğin; başlangıçta 30 dakikalık aralıkta uygun davranışın ortaya çıkmaması pekiştirilirken daha sonra 45 dakikalık aralıkta yapılmaması pekiştirilir.
2. Karşıt Davranışları Ayrımlı Pekiştirme (KDAP)
Fiziksel olarak uygun olmayan davranışla aynı anda yapılamayacak davranışların pekiştirilmesidir. Burada pekiştirilen davranışlar çok daha belirgindir. Örneğin; elini ağzına sokma davranışını azaltmak için kollarını bağlama davranışını pekiştirmek gibi. Çünkü bu iki davranış eşzamanlı olarak yapılamaz. Her zaman uygun olmayan davranışın karşıtı bir davranış bulunamaz. Bu durumda alternatif ya da diğer davranışların pekiştirilmesi kullanılmalıdır. Başkasına ve kendine zarar verme davranışlarında etkili bir yöntemdir.
3. Alternatifleri Davranışları Ayrımlı Pekiştirme(ADAP)
Azaltılması hedeflenen uygun olmayan davranışın daha uygun biçiminin pekiştirilmesidir. Diğer davranışların ayrımlı pekiştirilmesinde; gözlem aralığının davranışın yokluğu pekiştirilirken alternatif davranışların ayrımlı pekiştirilmesinde, belirgin bir hedef davranış pekiştirilir. Örneğin; öğrenci “ver” yerine “ verir misin” ya da “lütfen verir misin” için pekiştirilir. Bu durumda davranışın sosyal olarak daha kabul edilebilir biçimde söz edilir.
4. Seyrek Yapılan (Azalan) Davranışları Ayrımlı Pekiştirme(SDAP)
Bazı davranışlar normalde yapılmasında daha fazla yapıldığında uygun olmayan davranıl olarak tanımlanabilir. Seyrek yapılan davranışların ayrımlı pekiştirilmesi, başlama düzeyi verileri ile karşılaştırıldığında, hedef davranışın oranında ki küçük azalmaların pekiştirilmesidir. Diğer ayrımlı pekiştirme tekniklerine bu yönüyle benzerlik göstermez. Seyrek davranışların pekiştirilmesi özellikle, gereğinden fazla oluşan davranışların sıklığını azaltmak hedeflendiğinde daha yararlı bir tekniktir.
Örneğin; tuvalete gitmek için izin isteme davranışı uygun bir davranıştır. Gün boyunca derslerde sık sık tuvalete gitmek için izin istemek ise uygun olmayan bir davranıştır. Bu durumda öğretmen, bu davranışı daha kabul edilebilir bir düzeye çekmek için azaltma yolunu seçebilir. Seyrek davranışları ayrımlı pekiştirmenin iki biçimi vardır.
Davranışın belirlenen zaman aralığı bittikten sonra yapılmasına dayalı olarak pekiştirilmesi. Örneğin: ders süresinin sonunda tuvalete gitme izni verilmesi.
Belirlenen zaman aralığı içinde davranışın daha seyrek düzeyde yapılmasının pekiştirilmesi. Örneğin; çocuk 1 saatlik zaman aralığı 2 ya da daha az tuvalete gitmek istediğinde pekiştirilir. Hedef davranışın oranı azaldıkça yeni bir ölçüt belirlenir.
Seyrek davranışların ayrımlı pekiştirilmesinde en önemli öğe, başlama düzeyinde belirlenen aralık süresince davranışın oranın/sayısının kesin olarak belirlenmesidir. Örneğin çocuk bir saatte 10 kez tuvalete gitmek istiyorsa; başlangıçta 8 defa talep etmesi pekiştirilmesi. 3 ya da 4 saat bu oran karşılandıysa 6 kez tuvalete gitme isteği pekiştirilir. Daha sonra bu ölçüt değiştirilir.
6. Yüksek Oranda Yapılan (Artan)Davranışları Ayrımlı Pekiştirme(YDAP)
Çocuğun repertuarında bulunan ancak yeterli sıklıkta ortaya çıkmayan davranışların pekiştirilmesidir. Örneğin; öğrenci bir şey isterken “lütfen” ya da bir şey aldıktan sonra “teşekkür ederim” diyordur. Ancak lütfen demeksizin ya da izin istemeksizin bir şey isteme davranışını daha sık gösteriyordur.bu teknikle “lütfen” diyerek istekte bulunması arttırılırken, izinsiz isteme davranışını azaltılması amaçlanmıştır.
Ayrımlı pekiştirme türlerine baktığımızda beş farklı uygulamadan söz edilmektedir.
Diğer davranışları ayrımlı pekiştirme (DDAP)
Karşıt davranışları ayrımlı pekiştirme (KDAP)
Alternatifleri davranışları ayrımlı pekiştirme(ADAP)
Seyrek yapılan (azalan) davranışları ayrımlı pekiştirme(SDAP)
Yüksek oranda yapılan (artan)davranışları ayrımlı pekiştirme(YDAP)
1. Diğer davranışları ayrımlı pekiştirme (DDAP)
Belirlenen bir zaman dilimi ya da gözlem süresi/aralığı içinde uygun olmayan davranışın hiç oluşmaması durumunda aralık sonunda bu durumun pekiştirilmesidir. Belirlenen gözlem aralığı boyunca oluşan diğer davranışlar dikkate alınmaz. Örneğin; başka uygun olmayan davranışlar yapıyor olmasına rağmen öğretmen teneffüs boyunca arkadaşlarına vurmamasını pekiştirmek isteyebilir. Diğer davranışların pekiştirilmesi, gözlem aralığı boyunca birkaç uygun olmayan davranışın yapılmaması durumunda da kullanılır. Örneğin çocuk hem bağırma hem de arkadaşlarına tekme vurma davranışlarını gösteriyorsa, her ikisinin yapılmaması durumu pekiştirilebileceği gibi sadece vurma ya da sadece bağırma davranışlarının yapılmaması da pekiştirilebilir. Diğer davranışların pekiştirilmesi uygulamasının birkaç farklı uygulama biçimi vardır.
Bütüncül Zaman Aralığına Dayalı Diğer Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi:
Çocuğun belirlenen zaman dilimi içinde uygun olmayan davranışı yapmaması durumunun pekiştirilmesidir. Örneğin, her 10 ya da 30 dakikada bir arkadaşlarına sıklıkla şiddet uygulayan bir çocuk için DDAP uygulamasına karar verilip sabah 9:00 ile 15:00 arasında gözlem süresi ve 30’ar dakikalık gözlem aralığı belirlenmiş olsun. 9:30’ da öğrenci şiddet davranışında bulunmadıysa pekiştirilir, bulunduysa pekiştirilmez. Böyle bir zaman diliminde davranışı hiç yapmazsa 12 kez pekiştireç kazanabilir.
Anlık Diğer Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi:
Belirli bir gözlem aralığı belirlenir. Örneğin; bir davranış için 5 dakika gözlem aralığı belirleyen öğretmen 5. dakikanın sonunda bakar ve öğrenci o davranışı yapmıyorsa pekiştirilir. Eğer öğrenci davranışı yapıyorsa pekiştirilmez. Aralığın geri kalan kısmında oluşan davranışlar dikkate alınmaz.
Yeniden Başlatılan Aralıkta Diğer Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi:
Azaltılması hedeflenen her uygun olmayan davranışın yapılmasından sonra gözlem aralığının yeniden başlatılması uygulamasıdır. Örneğin; ayakkabılarını çıkarma davranışının azalması hedeflediğinde öğrenci ilk davranışı 9:15’te göstermiş olsun. Otuz dakikalık aralık buradan başlatılır ve 9:45’ e kadar sürer. Bu süre içinde davranış yapılmamışsa pekiştirilir. 30 dakikalık aralıklar davranış oluşmadığı sürece devam eder. Davranışı oluştuğu anda 30 dakikalık gözlem aralığı yeniden başlatılır.
Artan Aralıklarla Diğer Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi:
Davranışların artan aralıklı bir tarife ile pekiştirilmesine dayalıdır. Örneğin; başlangıçta 30 dakikalık aralıkta uygun davranışın ortaya çıkmaması pekiştirilirken daha sonra 45 dakikalık aralıkta yapılmaması pekiştirilir.
2. Karşıt Davranışları Ayrımlı Pekiştirme (KDAP)
Fiziksel olarak uygun olmayan davranışla aynı anda yapılamayacak davranışların pekiştirilmesidir. Burada pekiştirilen davranışlar çok daha belirgindir. Örneğin; elini ağzına sokma davranışını azaltmak için kollarını bağlama davranışını pekiştirmek gibi. Çünkü bu iki davranış eşzamanlı olarak yapılamaz. Her zaman uygun olmayan davranışın karşıtı bir davranış bulunamaz. Bu durumda alternatif ya da diğer davranışların pekiştirilmesi kullanılmalıdır. Başkasına ve kendine zarar verme davranışlarında etkili bir yöntemdir.
3. Alternatifleri Davranışları Ayrımlı Pekiştirme(ADAP)
Azaltılması hedeflenen uygun olmayan davranışın daha uygun biçiminin pekiştirilmesidir. Diğer davranışların ayrımlı pekiştirilmesinde; gözlem aralığının davranışın yokluğu pekiştirilirken alternatif davranışların ayrımlı pekiştirilmesinde, belirgin bir hedef davranış pekiştirilir. Örneğin; öğrenci “ver” yerine “ verir misin” ya da “lütfen verir misin” için pekiştirilir. Bu durumda davranışın sosyal olarak daha kabul edilebilir biçimde söz edilir.
4. Seyrek Yapılan (Azalan) Davranışları Ayrımlı Pekiştirme(SDAP)
Bazı davranışlar normalde yapılmasında daha fazla yapıldığında uygun olmayan davranıl olarak tanımlanabilir. Seyrek yapılan davranışların ayrımlı pekiştirilmesi, başlama düzeyi verileri ile karşılaştırıldığında, hedef davranışın oranında ki küçük azalmaların pekiştirilmesidir. Diğer ayrımlı pekiştirme tekniklerine bu yönüyle benzerlik göstermez. Seyrek davranışların pekiştirilmesi özellikle, gereğinden fazla oluşan davranışların sıklığını azaltmak hedeflendiğinde daha yararlı bir tekniktir.
Örneğin; tuvalete gitmek için izin isteme davranışı uygun bir davranıştır. Gün boyunca derslerde sık sık tuvalete gitmek için izin istemek ise uygun olmayan bir davranıştır. Bu durumda öğretmen, bu davranışı daha kabul edilebilir bir düzeye çekmek için azaltma yolunu seçebilir. Seyrek davranışları ayrımlı pekiştirmenin iki biçimi vardır.
Davranışın belirlenen zaman aralığı bittikten sonra yapılmasına dayalı olarak pekiştirilmesi. Örneğin: ders süresinin sonunda tuvalete gitme izni verilmesi.
Belirlenen zaman aralığı içinde davranışın daha seyrek düzeyde yapılmasının pekiştirilmesi. Örneğin; çocuk 1 saatlik zaman aralığı 2 ya da daha az tuvalete gitmek istediğinde pekiştirilir. Hedef davranışın oranı azaldıkça yeni bir ölçüt belirlenir.
Seyrek davranışların ayrımlı pekiştirilmesinde en önemli öğe, başlama düzeyinde belirlenen aralık süresince davranışın oranın/sayısının kesin olarak belirlenmesidir. Örneğin çocuk bir saatte 10 kez tuvalete gitmek istiyorsa; başlangıçta 8 defa talep etmesi pekiştirilmesi. 3 ya da 4 saat bu oran karşılandıysa 6 kez tuvalete gitme isteği pekiştirilir. Daha sonra bu ölçüt değiştirilir.
6. Yüksek Oranda Yapılan (Artan)Davranışları Ayrımlı Pekiştirme(YDAP)
Çocuğun repertuarında bulunan ancak yeterli sıklıkta ortaya çıkmayan davranışların pekiştirilmesidir. Örneğin; öğrenci bir şey isterken “lütfen” ya da bir şey aldıktan sonra “teşekkür ederim” diyordur. Ancak lütfen demeksizin ya da izin istemeksizin bir şey isteme davranışını daha sık gösteriyordur.bu teknikle “lütfen” diyerek istekte bulunması arttırılırken, izinsiz isteme davranışını azaltılması amaçlanmıştır.
Yorumlar